Αναζήτηση
Το 66ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης πρόσφερε στους φίλους του σινεμά δύο σημαντικές εκδηλώσεις: ένα συναρπαστικό masterclass με τον σπουδαίο σκηνοθέτη Γιώργο Τσεμπερόπουλο και μια συγκινητική τιμητική εκδήλωση για τον αείμνηστο ακαδημαϊκό και σινεφίλ Χρυσόστομο Σταμούλη.
Ο σπουδαίος Έλληνας δημιουργός Γιώργος Τσεμπερόπουλος έδωσε ένα συναρπαστικό masterclass με τίτλο «Ο σκηνοθέτης στο ρόλο της μαμής», το Σάββατο 8 Νοεμβρίου, στην αίθουσα Παύλος στο πλαίσιο του 66ου ΦΚΘ. Το Φεστιβάλ πραγματοποίησε φέτος μεγάλο αφιέρωμα στον Γιώργο Τσεμπερόπουλο, ενώ παράλληλα του απένειμε τον τιμητικό Χρυσό Αλέξανδρο. Τον καταξιωμένο σκηνοθέτη καλωσόρισε και προλόγισε ο Καλλιτεχνικός Διευθυντής του Φεστιβάλ, Ορέστης Ανδρεαδάκης: «Παρακολουθήσαμε τις μικρού μήκους που γύρισε ως φοιτητής στο Λος Άντζελες, όλες τις μεγάλου μήκους ταινίες του, είδαμε και αυτήν που πρωταγωνίστησε, και τον τιμήσαμε με Χρυσό Αλέξανδρο για τη συνολική προσφορά του στον κινηματογράφο. Σήμερα είναι μαζί μας για ένα masterclass, που πιστεύω θα έχει μεγάλο ενδιαφέρον». Τη συζήτηση συντόνισε η Υπεύθυνη Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου, Ελένη Ανδρουτσοπούλου. «Έχουμε περάσει μια εβδομάδα παρακολουθώντας το έργο του Γιώργου Τσεμπερόπουλου, αλλά ακόμα δεν έχουμε μάθει όλα τα μυστικά του. Είναι ένας σκηνοθέτης, από τους λίγους στην Ελλάδα, που κατάφερε να προσδώσει εμπορικές διαστάσεις στο καλλιτεχνικό σινεμά. Να δημιουργήσει, δηλαδή, ταινίες σκηνοθετικής ευαισθησίας που ταυτόχρονα κόβουν πολλά εισιτήρια. Ένας σκηνοθέτης που επενδύει στους ηθοποιούς του, επαγγελματίες και μη, για να φτιάξει σε κάθε του ταινία μια νέα οικογένεια».
Από την πλευρά του, ο Γιώργος Τσεμπερόπουλος ανέφερε πως είναι τρακαρισμένος τώρα που βρίσκεται ενώπιον του κοινού ως ομιλητής και όχι ως κινηματογραφικός δημιουργός. «Τώρα καλούμαι εγώ ο ίδιος να σας γοητεύσω και όχι μια ταινία μου. Δεν θα σας δώσω οδηγίες, ούτε θα αναφερθώ σε κάποια μέθοδο. Θα σας μιλήσω για τον δικό μου τρόπο, που ανακάλυψα εμπειρικά». Σε εκείνο το σημείο, έκανε μνεία στους δύο στενούς φίλους του, τον Γιώργο Πανουσόπουλο και τον Νίκο Περάκη, αναφέροντας ότι αμφότεροι έχουν γυρίσει πολύ ωραίες ταινίες αλλά με εντελώς διαφορετική προσέγγιση. Στη διάρκεια του masterclass, ο Γιώργος Τσεμπερόπουλος παρουσίασε μια σειρά αποσπασμάτων από τις ταινίες του σκηνοθέτη, με τον ίδιο να εμβαθύνει στα εφόδια που αποκόμισε στην επαγγελματική του πορεία.
Η συζήτηση ξεκίνησε από την πρώτη ταινία του Γιώργου Τσεμπερόπουλου, και πιο συγκεκριμένα το ντοκιμαντέρ Μέγαρα (1974), το οποίο συνσκηνοθέτησε με τον Σάκη Μανιάτη. «Στη Χούντα δεν μπορούσαμε να μιλήσουμε εύκολα. Υπήρχε, όμως, το κίνητρο. Η ταινία έπρεπε να γίνει πάση θυσία. Με τη βοήθεια ενός δημοσιογράφου, έφτασα στον μπάρμπα Παναγή. Ήμουν τυχερός: ο άνθρωπος ήταν λαχείο. Φοβήθηκα ότι όσα μας είχε πει χωρίς την κάμερα δεν θα τα έλεγε ξανά, ή τουλάχιστον με τον ίδιο τρόπο, και τελικά διαψεύστηκα. Στο ντοκιμαντέρ πρέπει να βρεις ανθρώπους που θέλουν να μιλήσουν, που μπορούν να μιλήσουν και που έχουν μια γοητεία. Να είναι άνθρωποι όλων των φύλων, όλων των ηλικιών και, όσο το δυνατόν, να έχουν και διαφορετικές απόψεις γύρω από το θέμα που διερευνάς. Ό,τι κι αν γυρίζετε, να έχετε υπόψη πως κάποια στιγμή θα παιχτεί, πως υπάρχει το ενδεχόμενο να προκύψει κάτι πολύ μεγάλο και να προβληθεί στη μεγάλη οθόνη. Αυτό που ισχύει τόσο στη μυθοπλασία όσο και στα ντοκιμαντέρ είναι ότι το κάστινγκ ξεκινάει πάντα από το σενάριο. Στο κάστινγκ, αλλά και στα μετέπειτα στάδια της παραγωγής, πρέπει να διατηρήσεις αυτό το πρώτο αίσθημα του σεναρίου».
Έπειτα, η συζήτηση μεταφέρθηκε στον Ξαφνικό Έρωτα (1984), την πρώτη μεγάλου μήκους ταινία μυθοπλασίας του σκηνοθέτη στην Ελλάδα. «Ήδη απ' όταν έγραφα το σενάριο είχα στο μυαλό μου την Μπέτυ Λιβανού για τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Ήταν τότε αναγνωρισμένη ηθοποιός, ένα ίνδαλμα και τύχαινε να είναι και φίλη μου. Είχα βάλει στόχο να την εντυπωσιάσω. Τελικά, δέχτηκε να συμμετάσχει στην ταινία. Εκείνη την εποχή ήμουν άγνωστος και το όνομά της μας βοήθησε να εξασφαλίσουμε σημαντικές χρηματοδοτήσεις. Έπρεπε επομένως να βρούμε και έναν αντάξιό της άνδρα συμπρωταγωνιστή. Είχα τον Αντώνη Θεοδωρακόπουλο στο μυαλό μου από την πρώτη στιγμή, αλλά κανείς δεν πίστευε ότι θα άφηνε το θέατρο Κουν. Τελικά, τα καταφέραμε. Κάναμε κάποιες δοκιμαστικές πρόβες με κάμερα, και αρχικά ο Αντώνης ήταν πολύ σφιγμένος. Έκανα τότε κάτι που κανονικά δεν κάνουμε ποτέ με ηθοποιούς: του έδειξα τα αμοντάριστα πλάνα του. Ευτυχώς, στην περίπτωσή του λειτούργησε και του επέτρεψε να αφεθεί».
Στη συνέχεια, προβλήθηκαν αποσπάσματα της ταινίας Άντε Γειά (1991). «Ο Κώστας Κόκλας ήταν ένα δώρο που μου έκανε ο Άλκις Κούρκουλος, καθώς ήταν φίλος του από τη σχολή. Κάτι που κατάλαβα πρώτη φορά σε αυτή την ταινία είναι πως δεν θα έκλεινα ποτέ ηθοποιό εάν δεν τους έκλεινα όλους μαζί, είναι περίπου όπως όταν δημιουργεί κανείς έναν θίασο. Ξεκίνησα εντατικές, αυτοσχεδιαστικές πρόβες, και εκεί συνειδητοποίησα πόσα μπορεί να αποκομίσει κανείς από αυτή τη διαδικασία. Πόσο γενναιόδωροι γίνονται οι ηθοποιοί όσο τους δίνεσαι. Κάναμε πρόβες επί μήνες. Επέστρεψα στο σενάριο με καινούργιες ατάκες. Σπανίως πειράζω τη δομή, αλλά μού αρέσει να πειράζω τις λεπτομέρειες. Υπάρχουν βέβαια και οι δεξιότητες που πρέπει να κατέχουν οι ηθοποιοί σου. Πρόκειται για ένα είδος τέχνης».
Αναφερόμενος στην ταινία Πίσω Πόρτα (2000), ο Γιώργος Τσεμπερόπουλος σημείωσε ότι ήταν μια χαοτική εμπειρία γιατί έπρεπε «να συνυπάρξουν τόσοι διαφορετικοί άνθρωποι, μαζί και ο πρωταγωνιστής, ο οποίος ήταν ερασιτέχνης. Υπάρχει μια ιστορία που πιστεύω έχει νόημα να μοιραστώ. Με είχε γοητεύσει στην αρχή ένα άλλο αγόρι, απόλυτα ταιριαστό για τον ρόλο, αλλά από το άγχος του γέμιζε εξανθήματα και δεν γινόταν να παίξει στην ταινία. Πρέπει να τα λαμβάνεις κι αυτά υπόψη» εξήγησε. Ο κ. Τσεμπερόπουλος επισήμανε πως είχε βρει τον δικό του τρόπο προσέγγισης ήδη από το Άντε Γειά, κυρίως μέσα από τις αυτοσχεδιαστικές πρόβες. «Επιπλέον, σε αυτά τα γυρίσματα ανακάλυψα κάτι στο οποίο έκτοτε διαρκώς επανέρχομαι: πώς ό,τι κι αν συμβεί υπάρχει πάντα το σενάριο» τόνισε. Μίλησε, επίσης, και για μια άλλη πρακτική που του φάνηκε χρήσιμη, αναφέροντας ότι στις ταινίες βοηθάει να τοποθετείς καμιά φορά φωτογραφίες των ηθοποιών τη μία δίπλα στην άλλη και να βλέπεις πώς δένουν μεταξύ τους. «Προσωπικά, όταν παρατηρώ τους ηθοποιούς, τους βλέπω μέσα από το κάδρο, δεν εμπιστεύομαι τα μάτια μου» πρόσθεσε.
Όσον αφορά στην ταινία Ο Εχθρός Μου (2013), ο σκηνοθέτης ανέφερε πως «αν δεν ήταν ο Μανώλης Μαυροματάκης θα είχαμε μια άλλη ταινία. Ήταν ένα ρίσκο η επιλογή του και μάλιστα οι χρηματοδότες δεν πίστευαν ότι μπορούν να επενδύσουν σε έναν ηθοποιό τότε άγνωστο, που δεν κουβαλούσε τη στερεοτυπική ματσίλα που απαιτούσε ο ρόλος. Κάναμε την ταινία με πολύ λίγα χρήματα και πραγματικά δεν θα τα είχαμε καταφέρει χωρίς την υποστήριξη της παραγωγής μας».
Φυσικά, το masterclass δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς κάποια αναφορά στην πιο πρόσφατη δουλειά του σκηνοθέτη, την ταινία Υπάρχω (2024). «Αν δεν βρισκόταν ο Χρήστος Μάστορας, η ταινία δεν θα γινόταν. Τουλάχιστον, όχι με μένα να τη σκηνοθετώ. Ο Στέλιος Καζαντζίδης είχε πάθος στη ζωή του, κι έπρεπε να βρούμε τον άνθρωπο που θα τολμούσε να τον ενσαρκώσει. Ο Χρήστος Μάστορας είχε την κατάλληλη ηλικία, μπορούσε να τραγουδήσει και παραδόθηκε στις μεθόδους μου. Ερχόταν στις πρόβες και δούλευε εξαντλητικά. Υπάρχει αυτή η σκηνή στο νυχτερινό κέντρο, που γυρίστηκε μες το καλοκαίρι και οι ηθοποιοί δούλευαν χωρίς air condition, φορώντας αυτά τα βαριά κουστούμια. Κι όμως, τα κατάφεραν. Αυτή είναι η μαγεία του σινεμά. Από τη μεριά μου, θεωρώ ότι είναι ανεπίτρεπτο να έχω πείσει τόσους ανθρώπους να συμμετάσχουν σε μια ταινία, κι εγώ να φτάσω την ώρα των γυρισμάτων και να βρω τους ηθοποιούς ανέτοιμους. Θεωρώ ότι πρέπει να είναι έτοιμοι για κάθε απρόοπτο. Τίποτα δεν πρέπει να αφήνεις για μετά. Να είστε απαιτητικοί με τους ηθοποιούς σας. Η αλήθεια είναι ότι τους ζητάω υπερβολικά πράγματα, κι εκείνοι μου δίνουν την ψυχή τους. Αυτό μπορεί να καταστεί δυνατό μόνο εάν εσύ ο ίδιος πιστεύεις ακράδαντα στο σενάριό σου».
Η συζήτηση ολοκληρώθηκε με Q&A, στη διάρκεια του οποίου ο Γιώργος Τσεμπερόπουλος επεκτάθηκε στις μεθόδους που χρησιμοποιεί για να εδραιώσει τη σχέση του με τους ηθοποιούς, αλλά και να εγκαθιδρύσει τη μεταξύ τους εγγύτητα. «Η σκηνοθεσία δεν συμβαίνει μόνο την ώρα του γυρίσματος. Είναι ολόκληρη η προετοιμασία πριν και η προσπάθεια να εκμαιεύσεις από τους ηθοποιούς σου τα στοιχεία του χαρακτήρα που θα υποδυθούν στην ταινία σου με οποιαδήποτε μέθοδο μπορεί να σταθεί αποτελεσματική. Έχω πάντα casting director στις ταινίες μου και φροντίζω πάντα να έχω διαθέσιμο χώρο ειδικά για τις πρόβες. Τα θέματα που συζητάμε με τους ηθοποιούς μου είναι αποκλειστικά εκείνα που το ένστικτό μου λέει ότι έχουν σχέση με τον ρόλο που παίζουν στην ταινία. Και πριν απ' όλα, πρέπει να έχεις μελετήσει εσύ ο ίδιος».
Τέλος, ο Γιώργος Τσεμπερόπουλος συμπλήρωσε πως «ίσως το δυσκολότερο κομμάτι στη διαδικασία παραγωγής μιας ταινίας αφορά τα όσα έπονται της προβολής, και αυτό διότι δεν χρηματοδοτούνται σωστά οι ταινίες και καταλήγεις να έχεις ανάγκη όλους τους γύρω. Έχετε μπροστά σας έναν σκηνοθέτη που έχει καταφέρει να δημιουργήσει επιτυχημένες ταινίες, με τις περισσότερες να έχουν πάει καλά στα ταμεία, ωστόσο ούτε κατά διάνοια είναι δυνατόν να ζήσω οικονομικά από τις ταινίες μου». Αναφερόμενος στους λόγους που κάνει ταινίες, απάντησε: «Αυτό που με ωθεί να δημιουργώ ταινίες είναι η συγκίνηση, και συγκίνηση δεν είναι μόνο τα δάκρυα, είναι και η οργή και όλα τα συναισθήματα. Να τολμάτε να λέτε όχι, να φοβάστε τα μεσοβέζικα. Ζητήστε κι άλλο χρόνο. Να είστε σίγουροι για την επιλογή των ηθοποιών σας». Αναφερόμενος στο αφιέρωμα στο έργο του και στον τιμητικό Χρυσό Αλέξανδρο που του απονεμήθηκε από το 66ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, ο Γιώργος Τσεμπερόπουλος επισήμανε: «Αυτή η εβδομάδα ήταν σημαντική για μένα. Έχω ξανανιώσει. Μέσα από τα δικά σας μάτια, μέσα από το δικό σας χειροκρότημα, έχω αισθανθεί ότι άξιζε η ζωή μου».
Σε μια κατάμεστη Αποθήκη Γ, το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης και η Parallaxi τίμησαν το Σάββατο 8 Νοεμβρίου τον αείμνηστο ακαδημαϊκό θεολόγο, συγγραφέα, μουσικό και σινεφίλ, Χρυσόστομο Σταμούλη, σε μια ειδική εκδήλωση στο πλαίσιο του 66ου ΦΚΘ. Την εκδήλωση τίμησαν με την παρουσία τους ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Φιλόθεος, η σκηνοθέτρια Εύα Νάθενα, ο συγγραφέας Θανάσης Τριαρίδης και ο θεατρικός συγγραφέας Μάνος Λαμπράκης, ενώ τον συντονισμό της συζήτησης ανέλαβε ο δημοσιογράφος Γιώργος Τούλας.
Αγαπητός από όλη τη Θεσσαλονίκη αλλά και εκτός των ορίων της, ο Χρυσόστομος Σταμούλης υπήρξε στοχαστής που είδε στο σκοτάδι της αίθουσας όχι απλώς μια σκηνή προβολής, αλλά έναν τόπο αποκάλυψης, συνάντησης και αγάπης. Όσοι συμμετείχαν σε αυτό το «άτυπο μνημόσυνο», όπως χαρακτηρίστηκε, μίλησαν για έναν θεολόγο του φωτός και της ετερότητας.
Ο Καλλιτεχνικός Διευθυντής του Φεστιβάλ Ορέστης Ανδρεαδάκης προλόγισε την εκδήλωση, εκφράζοντας την αγάπη του για έναν άνθρωπο που αγάπησε το Φεστιβάλ όσο λίγοι: «Είμαστε εδώ για να τιμήσουμε έναν άνθρωπο που αγαπήσαμε πάρα πολύ, όπως μας αγάπησε πιστεύω και εκείνος, έναν άνθρωπο από τον χώρο της θεολογίας αλλά συνάμα φανατικό κινηματογραφόφιλο. Ήταν από τους πρώτους που συνάντησα όταν ανέλαβα την καλλιτεχνική διεύθυνση του Φεστιβάλ. Με συμβούλευε σε όλα τα θέματα και είχε γράψει στα βιβλία μας. Ο Μάκης, όπως τον φωνάζαμε, πορευόταν στη ζωή με τον δικό του τρόπο, που ήταν πάντα ο τρόπος της αγάπης. Σε μια δύσκολη στιγμή του Φεστιβάλ πριν δύο χρόνια, και με αφορμή το ντοκιμαντέρ της Ελίνας Ψύκου Αδέσποτα κορμιά, είχε γράψει ένα εκπληκτικό κείμενο στην Parallaxi. Μια φράση από το κείμενο αυτό με έχει σημαδέψει και έκτοτε την επαναλαμβάνω διαρκώς: “Οι διαφορετικότητες μπορούν και εξ άπαντος οφείλουν να διαλεχθούν για χάρη του ανθρώπου και της κοινωνίας, για χάρη μιας ζωής ‘μαζί’, όπου ο καθένας θα πλουτίζει από την ετερότητα του άλλου”. Αυτός ήταν ο Χρυσόστομος Σταμούλης», ανέφερε ο Ορέστης Ανδρεαδάκης.
Ο Γιώργος Τούλας έπειτα καλωσόρισε όλους όσοι βρέθηκαν εκεί για να τιμήσουν τον Χρυσόστομο Σταμούλη. «Σας ευχαριστούμε που είστε εδώ, σε ένα εντελώς διαφορετικό μνημόσυνο, το οποίο νομίζω πως και ο ίδιος θα ήθελε πολύ να γίνει». Στη συνέχεια, σχετικά με την πορεία του Χρυσόστομου Σταμούλη στον χώρο της μουσικής και τη συμμετοχή του στις χορωδίες της πόλης και της παρακαταθήκης που τους άφησε, παρουσίασε τη Μεικτή Χορωδία «ΦΩΝΕΣ» του Ιερού Ναού Αγίας Βαρβάρας Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, που ερμήνευσε μέσα σε ένα βαθιά συναισθηματικά φορτισμένο κλίμα, το κομμάτι “Θα ‘ναι η αγάπη φυλαχτό”, που είχε γράψει ο ίδιος ο Χρυσόστομος Σταμούλης. «Ακριβώς δέκα χρόνια πριν είχα τον Χρυσόστομο καλεσμένο σε μια εκπομπή στο ραδιόφωνο, όπου συζητήσαμε μεταξύ άλλων για το πώς ονειρευόταν τον εαυτό του στο μέλλον. Τότε μου είχε πει: “Ίσως σε 20 χρόνια, πρώτα ο Θεός, να ζω και να περιστοιχίζομαι από ανθρώπους που με αγαπούν και αγαπώ, να είμαι ακόμα δημιουργικός, να γυρίζω πίσω και να λέω πως άξιζε αυτή η ζωή, να νιώθω πως μοιράστηκα πράγματα και έκανα το χρέος μου, να βλέπω μαθητές μου να προχωρούν και να χτίζουν νέες πραγματικότητες με τα υλικά που πήραν από τα χρόνια της μαθητείας, να γκρεμίζουν το παλιό σπίτι και να φτιάχνουν ένα καινούργιο, προσαρμοσμένο στις ανάγκες της εποχής και των νέων ενοίκων του. Και αν είμαι τυχερός, ένα βράδυ που θα κάθομαι στο παράθυρο του σπιτιού μου, να περάσει μια παρέα παιδιών που θα παίζει κανένα τραγουδάκι μου. Έτσι δεν λέει ο ποιητής;”. Δυστυχώς, δέκα χρόνια μετά, αυτή η προφητεία δεν εκπληρώθηκε με αυτόν τον τρόπο. Είμαι όμως σίγουρος πως ο Χρυσόστομος είναι κάπου εδώ μέσα σήμερα, να καμαρώσει τους φίλους του που θα μιλήσουν για εκείνον» δήλωσε ο κ. Τούλας.
Ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Φιλόθεος ευχαρίστησε το Φεστιβάλ και την Parallaxi για την πρωτοβουλία και μίλησε για τη γνωριμία και σχέση του με έναν βαθιά πνευματικό άνθρωπο. «Άκουσα το όνομα του Χρυσόστομου πριν γίνει κληρικός. Σε μια βόλτα κάποτε, έτυχε να ακούμε μια συναυλία της χορωδίας του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου. Τότε συγκράτησα το όνομα Χρυσόστομος Σταμούλης, ένα ασυνήθιστο όνομα, ένα όνομα συνήθως εκκλησιαστικό, το οποίο παραμένει στη σκέψη σου. Λίγο αργότερα, έπεσε στα χέρια το βιβλίο του Κάλλος το Άγιον. Στην αρχή δεν έκανα τη σύνδεση: πώς ένας μαέστρος σε μια χορωδία μπορεί να γράφει ένα τόσο πυκνογραμμένο και υπέροχο βιβλίο όπως αυτό; Όμως, κάποια στιγμή συνειδητοποίησα πως το πρόσωπο που γράφει θεολογικά κείμενα με μια σύγχρονη φρεσκάδα είναι το ίδιο που διευθύνει χορωδίες. Για μένα είναι ένα πρόσωπο βαθιά εκκλησιαστικό, γιατί μπορούσε να διαλέγεται και με όσους ήταν εκτός εκκλησίας» ανέφερε αρχικά.
Έπειτα, αναφερόμενος με περισσότερες λεπτομέρειες στη γνωριμία τους, δήλωσε: «Τον γνώρισα σε πιο προσωπικό επίπεδο πριν πέντε χρόνια: ήταν λες και ξέραμε ο ένας τον άλλο χρόνια. Δεν μπορώ να πω ότι συμφωνούσαμε σε όλα, αλλά αυτή είναι η ομορφιά της ζωής. Να μπορείς μέσα από τη διαφορετικότητα του τρόπου ζωής, σκέψης και απόψεων να χαίρεσαι τη φιλία σου με τον άλλον. Ο Χρυσόστομος πίστευε και κήρυττε –όσο κι αν δεν μας αρέσει πολλές φορές η χριστιανική ορολογία– έναν Χριστό που δεν διστάζει να γίνει “άλλος”. Το έπραττε αυτό μέσα από όλα του τα βιβλία, τα τραγούδια και τον τρόπο ζωής του. Έδινε τη διάσταση ενός Θεού που δεν φοβάται να διαλεχθεί με τον άλλον και να μεταμορφωθεί ο ίδιος σε άλλον. Αυτή τη δυνατότητα του να βγαίνεις από τον εαυτό σου, την έδωσε και σε εμάς. Με τον Χρυσόστομο έχουμε μια καρδιακή φιλία. Επιτρέψτε μου και μια δημόσια εξομολόγηση: συγκλονίστηκα όπως όλοι μας και δυσκολεύτηκα με αυτόν τον πρόωρο αποχαιρετισμό. Η δύναμη της πίστης μάς κρατά, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν βιώνουμε την οδύνη που φέρνει ο αποχωρισμός. Προσπαθώ λοιπόν να μη τον ξεχνώ, ιδίως στη Θεία Λειτουργία. Κάθε φορά που μνημονεύω το όνομά του, τον βιώνω παρόντα. Όπως και η Εκκλησία, έτσι και εκείνος είχε στην ουσία αυτόν τον ενωτικό ρόλο. Νομίζω αυτή ήταν η ενότητα που δίδαξε. Κι αυτήν την ώρα θέλω να του πω ένα μεγάλο ευχαριστώ, γιατί, έστω και σύντομα, πέρασε από αυτή τη ζωή και δεν θα μας εγκαταλείψει ποτέ. Μέσα από τον λόγο, μέσα από τις συγγραφές, τα τραγούδια του και την οικογένειά του, αλλά κυρίως μέσα από τη σχέση του με τον Θεό και την εκκλησία, εξακολουθεί να είναι κοντά μας μέχρι να συναντηθούμε και πάλι στην αυλή του Θεού», ολοκλήρωσε ο Μητροπολίτης.
Στο σημείο αυτό, ο Γιώργος Τούλας έδωσε τον λόγο στον συγγραφέα Θανάση Τριαρίδη, επιστήθιο φίλο του Χρυσόστομου Σταμούλη, ο οποίος εγκωμίασε αρχικά τον «αναρχικό», όπως χαρακτηρίστηκε, Χρυσόστομο Σταμούλη: «Ο Σταμούλης είναι ένας ογκόλιθος της νεότερης Ελλάδας, και σε μερικά χρόνια θα το έχουμε καταλάβει, αλλά το Φεστιβάλ και η Parallaxi δείχνουν ήδη τα αντανακλαστικά τους μέσα από τη σημερινή εκδήλωση» ανέφερε ο Θανάσης Τριαρίδης. «Ο Μάκης ήταν η γέφυρα που ενώνει τους ανθρώπους. Η χαρά, ο προσανατολισμός, το θεολογικό του βάθος, το πνευματικό του εκτόπισμα έγιναν όλα μια μηχανή, μια ενωτική ορμή. Κατανόησε έναν Θεό ο οποίος δεν υπάρχει, εκτός κι αν γίνουμε ένα. Σήμερα σας μιλώ ως αυτόκλητος και διορισμένος από τον εαυτό μου και μόνο εκπρόσωπός του αναρχικού χώρου, και σας λέω ότι ήταν ο μεγαλύτερος αναρχικός που έβγαλε αυτή η πόλη και αυτή η χώρα συνολικά τα τελευταία πενήντα χρόνια. Ο ίδιος έλεγε πως ήταν εκπρόσωπος του “Χατζιδακισμού”, της πιο ουσιαστικής δηλαδή αναρχίας κατά την ταπεινή μου γνώμη. Είχε το θάρρος να πει πως πρέπει να γκρεμίσουμε το παλιό σπίτι για να φτιάξουμε ένα καινούργιο, πρέπει να αφήσουμε τον Θεό που μας μάθανε, να πετάξουμε τη θρησκεία που κρέμασαν από πάνω μας και να αναζητήσουμε μια καινούργια ενσάρκωση του Θεού εντός και απέναντί μας. Έγραψε υπέροχα βιβλία και μοιράστηκε μαζί μας ότι τη θεολογία που έχουμε πρέπει να την εξελίξουμε περαιτέρω, να μιλήσουμε ανοιχτά για τη χαρά της ζωής, τη σεξουαλικότητα, τον έρωτα, πρέπει να δοξάσουμε την ηδονή, να ανοίξουμε την αγκαλιά μας στον ξένο και τον ζητιάνο στον δρόμο, χωρίς τον οποίο δεν είμαστε τίποτα. Μίλησε ανοιχτά και για τα κακώς κείμενα της εκκλησίας, την οποία λάτρευε όσο κανείς άλλος, και παρότι δέχτηκε τόσες επιθέσεις, όσο περισσότερη βία δεχόταν, άλλη τόση αγάπη αντιγύριζε. Άλλον σαν και αυτόν δεν γνώρισα. Αυτό που έκανε ο Μάκης το κατανοώ ως αληθινή θεολογία. Ο Χρυσόστομος δεν ήταν ένα νησί, ήταν μια γη που μας ένωσε όλους» ολοκλήρωσε σχετικά.
Ο Μάνος Λαμπράκης, ο οποίος δεν είχε την τύχη να γνωρίσει από κοντά τον Χρυσόστομο Σταμούλη όπως ανέφερε, ανέλυσε τα όσα πρέσβευε εκείνος: «Υπάρχουν άνθρωποι που ο θάνατος τους συρρικνώνει και άνθρωποι που ο θάνατος τους απλώνει: εσύ ανήκεις σε αυτούς. Σε διαβάζω και επιστρέφω, αναπόδραστα, στον Πλωτίνο. Εκείνος είδε στον έρωτα την οντολογική ορμή της ψυχής προς το Ένα, το ίδιο το ρεύμα του κόσμου που αναζητεί την πηγή του. Εσύ, πήρες την ίδια μυστική γραμμή και την αντέστρεψες εκκλησιολογικά: δεν είπες “να επιστρέψουμε στο Ένα”, αλλά “να αφήσουμε το Ένα να κατοικήσει ανάμεσά μας”. Δεν πρότεινες διαφυγή αλλά έδειξες συγκατάβαση. Αν στον Πλωτίνο η έκσταση είναι έξοδος από τα πολλά, σε σένα είναι είσοδος στα πολλά — είναι κοινωνία. Γι’ αυτό και επιμένεις πως ο Θεός δεν σώζει με εξουσία αλλά με επιθυμία. Ο Θεός, γράφεις, δεν υπάρχει μόνος αλλά εν σχέσει. Δεν παραμένει στην υπερβατικότητα, κατέρχεται, συναντά, συνοικεί. Το θείο δεν είναι απονεκρωμένο Ένα, είναι πρόσωπο που ποθεί και μεταμορφώνει. Η σύγχρονη σκέψη συναντά τη θεολογία σου: ο άλλος δεν είναι αντικείμενο πληρώσεως αλλά φανέρωση. Ο έρωτας δεν είναι εργαλείο αυτοεπιβεβαίωσης αλλά κίνηση εκτός εαυτού. Κι έτσι ο δρόμος του όντος προς το Είναι γίνεται ο δρόμος του Θεού προς τον άνθρωπο — κι εκεί συναντώνται ο Πλωτίνος και εσύ: στην πεποίθηση ότι η ύπαρξη είναι πάντοτε επιστροφή, μόνο που η δική σου επιστροφή είναι η επιστροφή του Θεού στον κόσμο. Μας έμαθες ότι ο έρωτας είναι ο μόνος τρόπος με τον οποίο η αλήθεια μιλά. Ότι η πίστη δεν είναι σύστημα ιδεών αλλά ικανότητα να μένεις εκτεθειμένος, να παραδίδεσαι στον άλλο χωρίς να τον καταναλώνεις. Ότι η σωτηρία δεν είναι πράξη αλλά κίνηση: είναι το να συναντηθούν οι δύο εκδοχές του ίδιου ρεύματος, η έκσταση που ανεβαίνει και η συγκατάβαση που κατεβαίνει, η νοσταλγία του ανθρώπου και η επιθυμία του Θεού. Εκεί, στη συμβολή των δύο ρευμάτων, η ύπαρξη παύει να είναι φόβος και γίνεται ευγνωμοσύνη. Ίσως τελικά, Χρυσόστομε, αυτή να είναι η τελευταία σου διδασκαλία: ότι η Ανάσταση είναι το άλλο όνομα του έρωτα. Ότι το φως δεν κατοικεί στα ύψη αλλά στα βλέμματα· ότι η αιωνιότητα δεν είναι παρά η παρατεταμένη στιγμή της αγάπης, η στιγμή όπου ο χρόνος νικιέται από τη σχέση. Στην Ανάσταση συναντιούνται όλα όσα δίδαξες —το σώμα, ο θάνατος, ο πόθος, η σιωπή— και αναμειγνύονται σε μία κίνηση επιστροφής. Αν όντως είσαι εδώ, έστω και ως ψίθυρος, τότε ξέρουμε: η αιωνιότητα δεν είναι αλλού· είναι αυτός ο αναστεναγμός που ενώνει για μια στιγμή τον ουρανό με τη γη. Σε ευχαριστούμε, ας μου επιτρέψεις τις λέξεις, φίλε και δάσκαλε», δήλωσε.
Η σκηνοθέτρια Εύα Νάθενα πήρε τον λόγο τελευταία και αναφέρθηκε στην ιδιαίτερη σχέση του Χρυσόστομου Σταμούλη με τον κινηματογράφο: «Είμαι εδώ ως φίλη του Χρυσόστομου των ύστερων χρόνων, με μια εκλεκτική συγγένεια που ομολογήσαμε αμφότεροι από την πρώτη στιγμή, μαζί με την κοινή μας αγάπη για το σινεμά. Η ζωή ήθελε να σταθεί συνδετικός μας κρίκος η θυγατέρα του, η Αλεξάνδρα, η οποία στέκεται πλάι μου στο επόμενο κινηματογραφικό μου εγχείρημα: αυτό είναι το σημείο που ενωνόμαστε οι τρεις μας, έχοντας την ευχή του. Η πολυετής εμπλοκή μας βέβαια είχε ξεκινήσει όταν τον ανακάλυψα και συμπεριέλαβα το έργο του στην πολυετή εργασία μου για τη Φόνισσα, ακόμα και εν αγνοία του. Η αγάπη του για τον κινηματογράφο εκφραζόταν με τόσους τρόπους, από το μάθημα «Θεολογία και Κινηματογράφος» στο πανεπιστήμιο έως τις προβολές που χάριζε με δική του μέριμνα στους φοιτητές του, ανάμεσα τους και η Φόνισσα, η αφίσα της οποίας κοσμεί ακόμα το γραφείο του. Επιλέγω ωστόσο να σταθώ σε ένα πάσχον σημείο του κινηματογράφου και της κινηματογραφικής κοινότητας, αυτό της διχόνοιας, της έλλειψης συμπερίληψης και ακόμα κάποτε της διαμάχης, η οποία μόνο βλάπτει και για την οποία ο Χρυσόστομος στάθηκε η πιο ανοιχτή και ανθεκτική γέφυρα. Το μόνο που με παρηγορεί, αγαπητέ φίλε μου, ήταν πως δεν πέθανες αλλά πήγες στο φως. Η πίστη σου το καθιστά πιθανό να σε δούμε κάποτε εκεί, στο φως: ίσως σήμερα, βγαίνοντας από την Αποθήκη Γ, να σε δούμε να στρίβεις ερχόμενος στα στέκια του σινεμά που τόσο αγάπησες. Εδώ είμαστε, για σένα και για εμάς, γιατί το ‘μαζί’ που τόσο όμορφα δίδαξες κάνει ακόμα και αυτόν τον αποχωρισμό λιγότερο αβάσταχτο. Στο φως μαζί σου φίλε μου, κράτα μια θέση δίπλα, αυτή την ταινία θα τη δούμε βουβά» είπε βαθιά συγκινημένη η σκηνοθέτρια.
«Ο Μάκης ήταν κάτι για τον καθένα, κάτι από όλα όσα ακούσαμε σήμερα. Αλλά εκτός από όλα αυτά ήταν κάτι και για την ίδια την πόλη. Και σε μια εποχή που η πόλη στερείται φωτεινών προσώπων που θα μπορούσαν να τη βοηθήσουν να πάει παρακάτω, κάθε φορά που μιλούσε γι’ αυτή, μας έδειχνε και ένα μονοπάτι. “Οφείλουμε να ονειρευτούμε ξανά την Άνοιξη της πόλης” είχε γράψει για το επετειακό τεύχος μας πέρυσι και για αυτό τον ευχαριστούμε πολύ», ολοκλήρωσε ο Γιώργος Τούλας.
